Dag 11: Overleven en het reptielenbrein

Overleven en het reptielenbrein

Vandaag gaan we een stukje theorie doen over de drie breinen in je hoofd. Deze hebben namelijk te maken met het verschil tussen leven en overleven.

DE DRIE BREINEN*

Door de evolutie heen hebben de hersenen van de mens zich ontwikkeld. Ongeveer 500 miljoen jaar geleden is het het reptielenbrein ontstaan. Vervolgens is er in de periode tot ongeveer 100 tot 200 miljoen jaar geleden een zoogdierenbrein bij gekomen. Het mensenbrein heeft zich daarna ontwikkeld en is ongeveer 100.000 tot 200.000 jaar oud. Elk brein heeft zijn eigen functie.

Reptielenbrein

Dit is het oudste brein en bestaat uit je hersenstam en je cerebellum. Het doel van je reptielenbrein is overleven. Hier wordt bijvoorbeeld je ademhaling geregeld, je hartslag, evenwicht, eetlust en ook je seksuele drive. Alles wat nodig is om fysiek te kunnen overleven.

En er wordt nog iets geregeld: als er sprake is van gevaar neemt dit deel van je hersenen het over en krijg je een overlevingsreflex. De Fight-, Flight-, Freeze-/ Faint-reflex (vechten, vluchten, bevriezen of flauwvallen). Welke het wordt, is grotendeels genetisch bepaald. Bij mensen kun je deze reflex herkennen als woedeaanval (waas voor de ogen), paniekaanval of het op slot schieten of dissociëren (het loskomen van jezelf, het gevoel dat je er niet echt bij bent). 

Ik heb al een aantal keer het woord reflex genoemd: het is belangrijk je te realiseren dat dit niet iets is wat je bewust doet. Het lichaam neemt het over. Je denkt niet meer bewust (dat gaat veel te langzaam), je gaat over tot onbewust en snel handelen. Overigens is bevriezen (Freeze) in mijn ogen ook een handeling. Je lichaam zet een aantal activiteiten in je lichaam stil, zoals bijvoorbeeld je gezichtsuitdrukking, je gehoor wordt gespitst en je krijgt een tunnelvisie.

Het lichaam kan pas weer ontspannen als het zich veilig voelt. Voor sommige mensen houdt de periode dat het onveilig voelt heel lang aan. Zij blijven lang in de alerte stand.

Onveilige situaties is hierbij een breed begrip. Het gaat niet alleen om fysieke onveiligheid, het gaat er ook om of je veilig jezelf kunt zijn. Als je bijvoorbeeld opgegroeid bent in een onvoorspelbare omgeving met een vader of moeder die op elk moment boos op je kon worden of je buitensloot, dan reageert je lichaam, je reptielenbrein, hierop door een waakzame, alerte stand aan te houden. Je bent dan voorbereid op de ‘klap’: zowel letterlijk als figuurlijk (als het gaat om een psychische klap).  

Staat je  lichaam vaak in deze alerte stand, dan is het erg lastig om nog te kunnen ontspannen. De signalen vanuit je lichaam worden dan als het ware afgekoppeld. De gevoelssignalen, zoals Bang, Boos, Bedroefd, Blij of Liefde worden standaard genegeerd of geparkeerd. 

Gevoelsystemen die je consequent negeert, doven uit. Ze geven geen signalen meer af omdat er toch niets mee gedaan wordt. Zo verlies je het contact met je gevoel.

In het leger wordt getraind op deze vaardigheid: het omzetten van de knop en het uitschakelen van gevoel. Ook in andere beroepen kan het handig zijn om je gevoel even ‘uit’ te kunnen zetten. Helaas is het moeilijk om de knop weer op ‘veilig’ te zetten. Daarvoor heb je verbondenheid met anderen nodig: je zoogdierenbrein is dan aan zet. Daar gaan we het morgen over hebben.

(Uit: Gevoel is heel logisch, als je weet hoe het werkt, Joke Bruggenkamp)

Overleven herken je dus vaak aan gevoelens van woede, paniek of op slot schieten.

Hoe zit dat bij jou, als je kijkt naar de afgelopen maand? In de bijlage kun je invullen hoe jij scoort op de schalen: tussen welke scores beweeg jij je?

Als je even terug kijkt naar de poppetjes van gisteren, de stemmetjes in je hoofd, zitten daar ook ‘overleving stemmetjes’ tussen? Hele woedende, paniekerige of afgesloten stemmetjes? 

Die stemmetjes worden rechtstreeks aangestuurd vanuit je reptielenbrein: hele korte, automatische stemmetjes. En het zijn dus reflexen. Dat is ook de reden dat als je die stemmetjes hebt, het geen zin heeft om met je denken (je mensenbrein) te proberen ze rustig te krijgen. Het enige wat helpt is om te zorgen dat je je eerst weer veilig voelt. 

Vaak betekent dit dat je je even moet terugtrekken op een plek waar het veilig is voor jou. De wc of badkamer bijvoorbeeld is een goede plek, zeker met de deur op slot. Maar je kunt ook even een eindje gaan lopen of een koptelefoon met muziek opzetten. Je centrale zenuwstelsel moet eerst weer rustig worden.

Je kunt vinden dat je dit niet moet hebben of dat je dit aan moet kunnen of moet kunnen stoppen, maar zo werkt het niet. Je mensenbrein werkt gewoon niet als het onveilig is.

Het enige wat je kunt doen is proberen te voorkomen dat je in de reflex van woede, paniek of op slot schieten komt. Daar gaan we morgen naar kijken, dat heeft te maken met je zoogdierenbrein.

Voor vandaag is de opdracht:

Wat is voor jou een veilige plek? Waar kun jij je even terugtrekken als het allemaal even teveel wordt? Of wat kun je dan doen om je weer rustig en veilig te voelen? 

Als je zo’n plek hebt, wacht dan niet te lang met er gebruik van maken: voorkomen van overlevingsreflexen is beter dan genezen! Het kost in elk geval minder energie!

Nog een laatste tip voor ouders met jonge kinderen: je kunt natuurlijk niet weglopen bij jonge kinderen. Probeer op tijd even tijd voor jezelf te organiseren en schakel hulp in als je last hebt van paniek of woede. Een partner, vriendin, buurvrouw of een extra dagdeel naar de crèche. 

Stelselmatig over je grenzen heen gaan heeft als gevolg dat je depressief kunt worden of permanent in een overlevingsstand terecht kunt komen. Dit zeg ik niet om je bang te maken, maar om te zorgen dat je hulp in gaat roepen als het niet lukt. Daar is helemaal niets mis mee. Overleg eventueel met je huisarts wat jou het beste kan helpen.